Soap

Handwas

Grootschalige productie van kleding is één ding, het allemaal schoonhouden is wat anders. De kledingindustrie speelt een hoofdrol in de economische geschiedenis van Mumbai. De productie van textiel kreeg een enorme steun in de rug door de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) die de levering van katoen aan Europa verstoorde. Groot Brittannië was als kolonisator van India de verbinding tussen Europa en India's opkomende katoenindustrie. Sindsdien heeft de textielindustrie de ontwikkeling van Mumbai gedomineerd. Veel van de oude weverijen zijn ondertussen gesloten, maar de naaiateliers zijn nog steeds overal in de stad aanwezig. Een vertrouwd geluid in de straten van Dharavi is dat van de naaimachines. Een onophoudelijk ‘rrrrrrt… rrrrrrt… rrrrrrrrrrrt’, is het onzichtbare uithangbord van de ontelbare ateliers.


(klik op de foto voor vergroting)

Een bekend gezicht in Mumbai is de Dhobi Ghat, de openlucht wasserij. Grote wasserijen zijn te vinden bij het spoorwegstation van Mahalaxmi. Zo’n 200 Dhobis (wassers) wassen hier kleding uit de hele buurt. De kleren worden te drogen gehangen aan lange waslijnen. De schaal van deze bedrijfstak is zo groot dat je het van veraf kunt zien. Er komen zelfs buitenlandse toeristen op af, tot verbazing van de lokale bevolking die zich afvraagt wat er toch zo boeiend is aan doodgewoon wasgoed.




Om te kunnen wassen heb je water nodig. De oever van een rivier is een goede plek voor een Dhobi Ghat, net als sommige vijvers. Het is belangrijk dat het water stroomt want stilstaand water raakt natuurlijk snel vervuild. Zogeheten trapbronnen, getrapte vijvers en open bassins, zijn een belangrijk onderdeel van de waterinfrastructuur in India. Het ‘getrapte’ verwijst hier naar de oevers die met hun stenen trappen de toegang tot het water vergemakkelijken. Getrapte vijvers en bassins bevinden zich meestal bij tempels en spelen een rol in cultuur en religie. Ze symboliseren de Ganges. Baden in zulk water is als baden in de heilige rivier. Met de komst van leidingwater zijn veel bassins in onbruik geraakt en verdwenen onder nieuwe ontwikkelingen in de stad. Van alle bassins in Mumbai die gebouwd zijn in de 18de en 19de eeuw, zijn er nog maar twee over, het Bandra- en het Banganga-bassin.*

In Dharavi is een bassinachtige Dhobi Ghat te vinden naast de Sion-voetbrug over de Central Railway spoorlijn. Je kunt hem niet missen want het geluid van de Dhobis getuigt van de intensiteit van dit werk, zoals het geluid van professionele tennissers. Dit is de plek voor het grotere werk. Geen zakdoeken of servetjes, maar zware dekens en tapijten worden hier gewassen. Doorweekt met water worden ze op grote stenen geslagen. Het is loodzwaar werk.

Eenmaal schoon wordt het wasgoed te drogen gelegd op de ballast langs het spoor. Het is het enige stukje open ruimte in de buurt en door zijn smalle vorm heel geschikt om stukken wasgoed neer te leggen. De zon kan er ongehinderd op staan branden en de langskomende treinen zorgen voor regelmatige windvlagen. Stenen om alles op z’n plek te houden liggen er letterlijk voor het oprapen.

Eigenlijk is het perfect.


*= Neville, Matthew, ‘Banganga. Enduring Tank, Regenerative Tissue’. In: Shannon, Kelly and Gosseye, Janina (eds.), Reclaiming (the urbanism of) Mumbai, Amsterdam, SUN Uitgevers, 2009, p 112.

Overvloed

Van belt naar bron
Het begrip afval berust mogelijk op een misverstand. In Dharavi wordt vrijwel alles hergebruikt en de bijdrage van de kringloopsector aan de economie is zo groot dat woorden als restant en overschot een andere betekenis krijgen. De kringloopsector voorziet in drie behoeften. Allereerst de verwerking van afval, ten tweede de levering van grondstoffen en ten derde een hoop werk en daarmee inkomen voor heel veel mensen.



De kern van goed hergebruiken ligt in het scheiden van materialen. Naarmate materialen meer gemengd raken, zijn ze minder geschikt voor hergebruik. Het werk in de kringloopsector bestaat daarom voornamelijk uit sorteren en verzamelen. Vooral het sorteren is arbeidsintensief. De beste manier is sorteren aan de bron. Zodra bijvoorbeeld de markt gesloten is, wordt het afval gesorteerd naar groente en fruit en verpakkingsmateriaal.




Het biologische afval kan worden geserveerd als veevoer.

Vuilnis wordt zoveel mogelijk verzameld op vaste plekken. Vaak een stukje grond met drie muren eromheen. Bij vuilcontainers halen vogels en honden het eetbare spul er tussenuit. Textielrestanten uit de kledingindustrie worden verbrand in de ovens van de pottenbakkers.

Deze verzamelplek is tijdelijk buiten gebruik. Er is net een betonvloer in gemaakt. De geiten staan te wachten tot hun vertrouwde plek weer wat te eten biedt. Afdrukken van poten in het verse beton verraden het ongeduld.

Sorteren kost veel tijd. Terwijl de truck van de metaalhandelaar in de file staat, wordt in de laadbak alvast het koperdraad uit elektromotoren gepeuterd. In het noordwesten van Dharavi is een hele wijk die zich vrijwel alleen met recycling bezighoudt. Thirteenth Compound, de dertiende wijk. Een naam met een poëtische kwaliteit. Twaalf is het getal van heelheid, volledigheid. Met twaalf worden veel cycli compleet. En dat terwijl deze dertiende kant van onze wereld de kringloop pas echt sluitend maakt.

Deze wijk is herkenbaar aan de grote hoeveelheid spullen die op de daken wordt verzameld. Terwijl in de rest van Dharavi de daken vooral dienen als beschutting tegen de zon en de moessonregens, worden de daken in Thirteenth Compound gebruikt voor opslag van lichte goederen. Vooral plastic. Het weegt vrijwel niks en heeft een groot volume. Het dak is de ideale plek voor opslag in zo’n dichtbebouwd gebied.

De metaalhandelaar haalt zijn waren van de wagen. Metalen laten zich gemakkelijk sorteren omdat eigenschappen sterk verschillen. Koper heeft een afwijkende kleur. Aluminium is erg licht van gewicht. IJzer is magnetisch terwijl andere metalen dat niet zijn.

Roestige golfplaat, zo niet voor daken, is bruikbaar als gevelbekleding.

Blikken voor voedingsmiddelen kunnen verkocht worden nadat ze zijn schoongemaakt. Afhankelijk van de conditie vindt zo’n blik zijn weg opnieuw naar de fabriek (puntgaaf), naar een producent van iets vloeibaars (gebruikt) of naar een handelaar in brandstof en olie (wat roestig).





Alle verpakkingsmaterialen zoals kunststof vaten en jerrycans kunnen verhandeld worden. Voor kartonnen dozen geldt hetzelfde. Is de doos puntgaaf, dan wordt die terugverkocht aan de fabriek. De naam van de fabrikant staat er immers al op. De dozen in mindere conditie worden verkocht aan transporteurs voor wie de naamsvermelding niet van belang is. Verhuisbedrijven bijvoorbeeld. Alleen dozen die echt versleten zijn gaan als grondstof naar de papierfabriek.





Te midden van de stoffige daken van Dharavi is Thirteenth Compound een oase van kleuren.

Tailor Made

Op Maat Gemaakt

Dharavi is niet alleen de bestemming van plattelandsbewoners die proberen een beter bestaan op te bouwen door naar de grote stad te trekken. Het zijn juist ook bewoners uit Mumbai die er hun toevlucht zoeken nadat ze hun huis uitgezet zijn in het kader van herontwikkeling. Sloppenwijken dichter bij het centrum van Mumbai worden gesloopt om plaats te maken voor hoogbouw. Een deel van de oorspronkelijke bewoners vindt onderdak in de nieuwbouw. Anderen kunnen niet in de hoogbouw gaan wonen omdat hun werk dat niet toelaat. Veel ondernemers hebben een zaak aan de straat nodig. Verkoop werkt immers alleen op de begane grond.


Foto 1. De winkel van de kleermaker is minder dan twee meter breed en iets meer dan een meter diep.

De vraag naar winkelruimte in Dharavi is enorm en een winkel van een meter diep is daarom al de moeite waard. Vaak begint het met verkoop op een kleedje op straat tegen een blinde muur in een steeg. Een stalletje is een stap vooruit en een gebouwde winkel is een logisch vervolg.


Foto 2.Links de kleermakerswinkel, rechts beginnende straatverkopers.



Boven de kleine winkel is ruimte gemaakt voor een kamer. Door deze wat naar buiten te laten steken is er binnen meer ruimte en is er beneden beschutting tegen zon en regen. De toonbank van de winkel kan naar buiten geschoven worden, wat weer ruimte in de winkel oplevert. De bedrijfsvoering is perfect afgestemd op de afmetingen van de winkel. Er wordt geen voorraad gehouden en ook de productie vindt ergens anders plaats.

In de winkel worden bestellingen van klanten opgenomen en uitgeleverd. In het bestellingenboek worden afspraken over het ontwerp opgeschreven. Alle maten van de klanten staan er in en met kleine staaltjes van de stoffen worden keuzes vastgelegd. Als een klant haar bestelling komt afhalen loopt iemand naar het naaiatelier om het gevraagde op te halen.

In het atelier boven de winkel wordt kleding gemaakt. De afstand tussen productie en verkoop is dus erg kort en heel efficiënt. De steeg ligt aan een drukke straat, wat goed is voor de klandizie.

De winkel en het naaiatelier zijn tegen een blinde muur gebouwd. En die muur is onderdeel van een groter huis dat nog stamt uit de tijd dat het hier een gewoon vissersdorp was. Dit verhaal van aanbouwen en opbouwen is typisch voor de architectuur van een sloppenwijk. Het krachtenspel van de samenleving is er mooi zichtbaar. De eigenaar van het huis kon (of moest) er mee instemmen dat er naast zijn huis handel wordt gedreven. De breedte van de oorspronkelijke straat liet een stalletje van slechts een meter diep toe. Dat werd verbeterd tot een gebouwde winkel. Daarbovenop kwam een atelier dat een beetje uit kon steken. En zo vond een ondernemer onderdak voor zijn zaak.

Het verhaal van deze winkel is het verhaal van de meeste ondernemers in een sloppenwijk. Dit verhaal is ook het verhaal achter de veel te smalle steegjes in een sloppenwijk. Want stel je maar eens voor dat de kleermakerswinkel en zijn atelier hier niet zouden zijn. Dan stonden we in een heel gewoon straatje in een heel gewoon dorp.

Bestrating

Veel straten in Dharavi zijn niet geplaveid. De omringende Sion-Bandra Linkroad is behoorlijk bestraat, net als de 90-Feet Road die dwars door Dharavi heen loopt. De rest van de straten is maar half verhard met stenen en gravel. En dat betekent nogal wat in de dagelijkse praktijk. Allereerst worden de straten er slecht begaanbaar van. Lopen over losliggende stenen is oncomfortabel. De toegankelijkheid van winkels en bedrijven wordt er door verslechterd. De onverharde straten zijn een bron van los zand en stof dat dan ook overal terechtkomt. Alles in de buurt draagt een laag bruin stof. Dat stof verdwijnt pas tijdens de moesson als de regen alles weer van de gebouwen afspoelt. In de negen maanden dat het niet regent, bouwt een dikke laag stof zich gestaag op. En als het wel regent, veranderen de straten in een ongelooflijke modderpoel. Een onverwacht voordeel is dat water redelijk snel in de grond verdwijnt. Waar veel steden te kampen hebben met overstromende regenwaterafvoer en verdroging van de ondergrond door een overmatige hoeveelheid verharding, is de open grond in Dharavi een zegen voor het grondwater.



Het schoonhouden van een onverharde straat is lastig. Om los vuil tussen zand en losse stenen uit te vegen is eigenlijk onbegonnen werk. En met dat in gedachten is het straatbeeld in Dharavi een groot wonder. In een drukke straat valt dagelijks onvermijdelijk een hoop vuilnis op de grond. Zeker in een dichtbevolkt gebied met dagelijks veel mensen op straat. En als je dan ziet dat er zo weinig vuil op straat ligt, kom je er achter dat de mensen hier heel proper zijn. Als dat niet zo was zou je nu namelijk over een dikke laag vuilnis lopen en niet over stenen en zand.
Mensen gooien blijkbaar nauwelijks rommel op straat en er wordt regelmatig geveegd. Geiten en honden ruimen eventueel organisch afval snel en efficiënt op. Brandbaar materiaal wordt verzameld en verstookt. Restafval zoals pet-flessen en metaal wordt verzameld ten behoeve van de kringloopindustrie die hier een ongekend niveau heeft bereikt.

Het ontbreken van verharding en bestrating duidt op het ontbreken van een overheid die een collectieve voorziening kan realiseren. Omdat vrijwel geheel Dharavi uit informal settlements bestaat, die er in formele zin niet zijn, ziet de overheid het niet als haar taak om hier collectieve voorzieningen te verzorgen. Daarnaast beschikt de lokale overheid over onvoldoende mensen en middelen om voorzieningen als infrastructuur, onderwijs en gezondheidszorg op een behoorlijk niveau te krijgen. En er lijkt sprake van een kip-ei probleem. De lokale overheid is niet in staat om in Dharavi belasting te innen. Omdat veel bewoners geen toegang hebben tot het legale systeem van de stad, kunnen zij zich niet laten registreren. Daardoor kan er geen belasting worden geheven en heeft de lokale overheid vervolgens geen geld om zichzelf voldoende te organiseren. Veel inwoners van Dharavi betalen geen belasting en dat geld blijft dus onder de mensen. Het gat dat de overheid hier laat ontstaan wordt soms ingevuld door bewoners die zich op eigen kracht organiseren. Zo kunnen scholen en andere voorzieningen toch nog worden gerealiseerd. In het slechtste geval stappen criminelen in het bestuurlijke vacuüm.

Het zelforganiserend vermogen van een samenleving heeft natuurlijk ook zijn grenzen. Naarmate de schaal van een probleem toeneemt in termen van aantallen mensen, neemt de haalbaarheid sterk af. Het verharden van een grote straat is een belang van zoveel mensen dat het zich niet door lokale groeperingen laat organiseren. Dat ouders een school stichten voor hun kinderen is te overzien, maar een straat waar eigenlijk tienduizend mensen aan mee zouden moeten betalen is van een andere orde. Paradoxaal genoeg neemt de haalbaarheid van een gemeenschappelijke voorziening dus af naarmate er meer mensen aan zouden kunnen bijdragen.

Bestrating in stegen is daarom een minder groot probleem. Hier speelt het schaalvoordeel duidelijk een rol. Veel stegen zijn amper een meter breed en de bewoners van beide kanten van de steeg slaan vaak de handen ineen om verharding aan te leggen. Dat dit redelijk gemakkelijk gaat heeft er alles mee te maken dat het om een klein aantal belanghebbenden gaat die direct voordeel hebben van het resultaat.

Bij kruisingen van stegen en plekken met rare hoogteverschillen zijn de resultaten soms wat minder. Vooral het aanbrengen van waterleidingen in verharde stegen leidt tot rare situaties. Het openbreken van de keurige verharding die de buurman heeft aangelegd is natuurlijk niet de beste manier om vrienden te maken. Waterleidingen liggen letterlijk op straat. Met het toenemen van de lengte van de leiding neemt ook het aantal betrokkenen snel toe en neemt de kans op een goede oplossing even snel af. Zo kan het ook gebeuren dat een drinkwaterleiding door een afvoergoot wordt gelegd. Het is een klein raadsel waarom waterleidingen niet wat hoger aan de huizen worden opgehangen. Dat zou een hoop ongerief voor voetgangers schelen.

Op de locaties waar de overheid wel actief is vind je goede bestrating. Chawls zijn woningen die door de gemeentelijke overheid zijn opgericht. Het collectieve karakter van deze gebouwen is goed te herkennen aan de daken. Door de uniforme manier van bouwen ontstaat er een doorlopend dak over meerdere huizen. Individueel ontwikkelde huizen hebben een zelfstandig dak. De buitenruimte is een belangrijk onderdeel van huisvesting en bij de chawls is die ook goed ontwikkeld. Hoewel de chawls midden in Dharavi liggen worden ze niet tot de slum gerekend. De manier waarop chawls tot stand komen heeft immers geen overeenkomst met die van de slum. Slum wordt gebouwd zonder legale context en op basis van individueel initiatief.

Daar waar geen collectieve voorzieningen zijn, vrijwel overal in de slum dus, heeft het ontbreken van goede bestrating grote gevolgen. Het behoeft geen uitleg dat van die obstakels pal voor je winkel of bedrijf, slecht zijn voor alles. Klandizie en bedrijfsvoering zijn er niet bij gebaat. Onduidelijk is waarom ondernemers nauwelijks initiatief nemen om in ieder geval het stukje voor hun zaak goed te bestraten.

Klein stukje verharding voor een messenslijperij, gemaakt van gebroken slijpstenen.

Deze fotomontages van realiteit en fictieve bestrating werden gebruikt bij een studie naar de kosten van goede bestrating. Het bleek dat voor het bestraten van Koliwada, het oudste deel van Dharavi, een investering per hoofd van de bevolking nodig was die overeenkwam met de (plaatselijke) prijs van twee kleine flessen frisdrank.

De situatie op straat wordt verergerd door graafwerk dat eindeloos open blijft liggen. En dat probleem reikt verder dan alleen Dharavi. Op veel plekken in Mumbai ligt bestrating open terwijl er in geen velden of wegen werkzaamheden zijn te zien.

In het oude centrum van Mumbai valt op hoe de opritten naar gebouwen vanaf de straat voor grote onderbrekingen in het trottoir zorgen. Dit komt zoveel voor dat het trottoir geen doorlopend geheel meer is. Er zijn allemaal losse stukjes stoep te vinden die afgewisseld worden met allerlei soorten inritten. Sommige zijn keurig bestraat, andere zijn half verhard met gravel en veel zijn niets meer dan kale grond.

Een wandeling door het oude Mumbai heeft zo zijn ups and downs.